Xuyên luyện tử là quả của cây Xoan ta, một loại cây được trồng và mọc nhiều ở khắp nơi trên Việt Nam. Vỏ của cây Xoan được dùng phổ biến như một loại thuốc trị giun sán. Tuy nhiên, quả xoan của cây thì vẫn còn chưa được biết tới như một vị thuốc.
Hay bởi cái màu tím đã điểm xuyết cho hoa là sự giản dị, mộng mơ lại vừa ngọt ngào, thanh sạch? Dẫu sao sau vẻ đẹp của hoa xoan không chỉ là tác phẩm nghệ thuật được tạo ra từ đôi bàn tay của tự nhiên mà còn là một câu chuyện dài về độc tính cũng như những các công dụng điều trị bệnh của cây và quả xoan.
Cây xoan là gì?
Cây Xoan thuộc họ xoan và là một loại cây thân gỗ có lá sớm rụng tàn. Nó có nguồn gốc từ Ấn Độ, hay miền Nam Trung Quốc và Autralia. Cây xoan còn có nhiều tên gọi khác là sầu đông, sầu đâu, khổ luyện, mạy riển.
Cây này có tên tiếng anh là Chinaberry (hay là cây xoan tàu được trồng chủ yếu ở Trung Quốc), Bead tree, Persian lilac, và White cedar…
Từ lâu thì cây xoan cũng đã đi vào thi ca và cũng là 1 trong những loài cây trồng nhiều ở các miền quê miền Bắc. Miền Trung gọi là cây thầu đâu, còn được gọi là xoan ta (phân biệt với xoan Ấn), xoan nhà (phân biệt với xoan rừng), luyện, khổ luyện (theo tiếng Hán). Mỗi nhà hay trồng vài cây ở xung quanh nhà mình.
Ở Việt Nam thì có nhiều tỉnh thành trồng cây xoan rừng mang lại cho người dân giá trị kinh tế như: Tây Nguyên, Kom Tum, Lâm Đồng, và Bình Thuận. Mục đích chính khi trồng cây xoan là mang lại giá trị kinh tế và phủ xanh đất trống đồi trọc giảm lũ quét và xói mòn đất
Xoan là một loài cây cao to, có thể đạt tới độ cao 25 – 30m. Vỏ thân xù xì, nhiều chỗ lồi lõm với rất nhiều vết khía học. Lá cây mọc cách 2 – 3 lần kép lông chim lẻ. Cuống lá chét ngắn, mép khứa răng cưa nông, và mặt dưới lá và cuống có lông hình khiên. Cụm hoa hai ngả, cánh hoa màu tím nhạt, hay ống nhị màu tím.
Hoa xoan mọc thành chùm, kích thước nhỏ với 5, 7 cánh hình dải. Hoa sẽ nở rộ vào tháng ba với màu trắng pha tím và tỏa hương thơm mà trong cái nhìn của Chế Lan Viên thì: “Tháng ba nở trắng hoa xoan – Sáng ra mặt đất lan tràn mùi hương”
Lá xoan được sử dụng như là một loại thuốc trừ sâu tự nhiên để bảo quản được một số loại lương thực. Vì có độc tính, lá xoan, hay trái xoan đều không thể ăn được. Ngày xưa nhựa cây và tinh dầu cất từ lá và thân cây xoan khi pha loãng được sử dụng để làm giãn tử cung ở phụ nữ.
Vỏ cây xoan và vỏ rễ cây còn được gọi là khổ luyện bì, khổ luyện tố… có vị đắng, tính lạnh, và có độc (do chứa hoạt chất toosendanin) nên được dùng như một vị thuốc giúp làm se, hay điều trị viêm bàng quang và tẩy giun (đặc biệt là giun đũa, giun chỉ, giun kim, giun tóc). Trong đó, phần vỏ rễ cũng như vỏ thân ở đoạn gốc có hoạt tính mạnh hơn.
Cách dùng: thái nhỏ, phơi khô, và sao vàng để hết mùi hăng rồi sắc uống từ 5 – 10 g trong lửa liu diu (đối với vỏ cây xoan thì cạo bỏ lớp vỏ nâu bên ngoài, chỉ lấy phần vỏ lụa ở giữa thân câu, phần vỏ rễ cây xoan với màu nâu tím hay nâu tro thường ở dạng phiến cuộn). Tuy nhiên, cần thật chú ý về liều lượng thuốc vì uống quá liều sẽ gây ngộ độc cấp tính với các biểu hiện như choáng váng, co rút gân, suy tuần hoàn cấp, hay xuất huyết nội tạng và thậm chí tử vong…
Vỏ và vỏ rễ cây xoan còn có thể được dùng để bôi ngoài da trong trường hợp chàm, ghẻ, nấm da, viêm da, mề đay và viêm âm đạo (bệnh truyền nhiễm qua đường tình dục do ký sinh trùng Trichomonas vaginalis phát ra).
Quả xoan
Hình dạng
Trái xoan loại quả hạch, to cỡ hòn bi, vỏ có màu vàng nhạt khi chín, không bị rụng ngay mà giữ trên cành suốt mùa đông. Quả xoan dần chuyển sang màu trắng. Lá cây xoan dài tới 15 cm, mọc so le, cuống lá xoan dài với 2 hoặc ba nhánh lá phức mọc đối; các lá chết có màu lục sẫm ở mặt trên và xanh nhạt hơn ở mặt dưới.
Quả xoan thuộc dạng quả hạch, có hình oval (như quả trứng), và mép lá có khía răng cưa. Bề mặt quả xoan có màu vàng đến vàng nâu, hơi bóng, một vài vết lõm hoặc co rút, có các chấm màu nâu sẫm. Quả xoan bên ngoài có da và thường tạo thành một ranh giới với thịt. Thịt quả mềm, màu vàng nhạt và dính khi ướt với nước. Lõi có hình cầu hoặc hình bầu dục, cứng, và có 6 đến 8 cạnh dọc, được chia thành 6 đến 8 buồng và mỗi buồng chứa 1 hạt quả xoan hình thuôn dài màu nâu đen.
Độc tính
Tất cả thân, lá, vỏ hay quả của cây xoan đều có độc tính đối với con người nếu ăn phải. Yếu tố gây độc của cây là các chất gây ngộ độc thần kinh chứa tetranortriterpen và các loại nhựa chưa xác định; hàm lượng cao nhất chứa trong quả.
Một số loài chim có thể ăn được quả xoan, nhờ thế mà hạt của xoan được phát tán khi chúng bị đánh rơi, nhưng chỉ cần 15 gam hạt đã là liều gây chết cho một con lợn nặng khoảng 22 kg. Các triệu chứng ngộ độc đầu tiên xuất hiện ngay chỉ vài giờ sau khi ăn phải. Các triệu chứng này bao gồm mất vị giác, nôn mửa, táo bón hoặc tiêu chảy, phân có máu, tổn thương dạ dày, sung huyết phổi, hay trụy tim v.v. Tử vong có thể xảy ra sau khi ăn khoảng 24 giờ.
Cũng vì có độc tính nhiều nên cây xoan còn được trồng để lấy gỗ vì gỗ không bị mối. Hoa và lá cây xoan thì được dùng rải dưới chiếu để ngăn ngừa rệp. Nên phải biết bào chế và bảo quản thì mới tạo ra bài thuốc chữa bệnh từ quả xoan.
Giải độc và điều trị ngộ độc xoan
Khi mới bị ngộ độc thì gây nôn, rửa dạ dày. Nếu cần, gây ỉa chảy. Cho uống nước lòng trắng trứng, hồ bột hoặc than hoạt, uống nước sắc cam thảo, đường hoặc tiêm truyền huyết thanh ngọt. Nếu co giật thì dùng thuốc trấn tĩnh.
Theo kinh nghiệm, người ta dùng vỏ rễ xoan (lớp vỏ trắng ở trong) để tẩy giun đũa và giun kim. Chất toosendanin có tác dụng trị giun nhưng liều tẩy giun và liều độc rất gần nhau, nên dễ bị ngộ độc. Trong thực tế, đã có nhiều người bị chết do dùng vỏ xoan để tẩy giun, cần rất thận trọng khi dùng.
Ngoài ra, người ta còn dùng nước ngâm lá xoan để diệt sâu bọ. Đun nước lá xoan, tắm cho súc vật (trâu, bò, ngựa) để chữa ghẻ. Lá xoan khô được cho vào chum vại đựng ngô, đậu… để tránh mọt.
Giải độc và điều trị ngộ độc quả xoan
Khi mới bắt đầu bị ngộ độc thì gây nôn, rửa dạ dày. Nếu nhiều gây ỉa chảy. Cho uống nước lòng trắng trứng, hay hồ bột hoặc than hoạt, uống nước sắc cam thảo, đường hoặc tiêm truyền huyết thanh ngọt. Nếu co giật thì cần dùng thuốc trấn tĩnh.
Theo kinh nghiệm dân gian, người ta dùng vỏ rễ xoan (lớp vỏ trắng ở trong) để tẩy giun đũa và giun kim. Chất toosendanin có tác dụng trị giun nhưng liều tẩy giun và liều độc rất gần nhau, nên dễ bị ngộ độc nếu sai liều lượng. Trong thực tế, đã có nhiều người bị chết do dùng vỏ xoan để tẩy giun, cần rất thận trọng khi sử dùng.
Ngoài ra, nhiều người còn dùng nước ngâm lá xoan để diệt sâu bọ. Đun nước lá xoan, tắm cho súc vật (trâu, bò, ngựa) để chữa ghẻ cho chúng. Lá cây xoan khô được cho vào chum vại đựng ngô, đậu… để tránh mọt
Ứng dụng lâm sàng từ vị thuốc Xuyên luyện tử( Quả xoan)
Trị bụng dưới đau:
Xuyên luyện tử 80g, Hồi hương 80g, và Phụ tử 40g. Dùng rượu 300ml, chưng chín lên, sấy khô, tán bột. Dùng Diên hồ 20g, Đinh hương 18 cái, và Toàn yết 18 con. Tán nhuyễn, trộn đều với rượu hồ là xong. Mỗi ngày uống 12 – 16g với rượu ấm. (Xuyên Luyện Hoàn II – Y Cấp).
Trị đau dịch hoàn (sán khí):
Chích thảo, Lệ chi hạch, Nga truật, Phá cố chỉ, Quất hạch, Sơn thù, Tam lăng, Thanh diêm, Thông thảo, Tiểu hồ, và Xuyên luyện tử. Liều lượng bằng nhau, Cam thảo giảm nữa liều. Sắc uống lúc đói. (tên gọi Xuyên Luyện Thang – Vạn Bệnh Hồi Xuân).
Chữa ngực bụng đầy đau, ợ chua, hay sán khí:
Bắc sa sâm 12g, Đương qui 12g, Xuyên luyện tử 6g, Câu kỷ tử 24g, Mạch đông 12g, Sinh địa 20g sắc lên uống. Tác dụng: Dưỡng âm sơ Can, và lý khí. (tên gọi Nhất Quán Tiễn-Liễu Châu Y Thoại).
Trị bụng đau, ngực sườn đầy đau, phụ nữ đau bụng khi đến ngày đèn đỏ:
Diên hồ sách 3g, và Kim linh tử (Xuyên luyện tử quả còn non) 12g. Tán bột, uống một ngày 3 lần mỗi lần 10g.
Trị đau ở vùng thượng Vị (do hàn thống):
Hồi hương 8g, Ngải diệp 4g, và Xuyên luyện tử 8g. Sắc lên uống.
Chữa Can Thận âm hư, Can khí uất gây nên ngực sườn đau tức, miệng đắng, ợ chua, họng khô,hay lưỡi đỏ khô:
Bắc sa sâm 14g, Đương qui 14g, Câu kỷ tử 12g, Mạch đông 12g, Sinh địa 20g, và Xuyên luyện tử 8g. Sắc lên uống. Tác dụng: Tư dưỡng Can âm, hay sơ can lý khí. (tên gọi Kinh Nghiệm Dân Gian).
Sơ can lý khí, và dưỡng huyết thông lạc:
Xuyên luyện tử 9g, tiểu hồi hương 3g, quế chi 6g,và xuyên khung 4,5g, đương quy 9g, tế tân 3g, ô dược 9g, chỉ xác 4,5g, ngô thù du 3g, cuối cùng là trần bì 6g. Đổ 1 lít nước sắc lên còn 300ml, ngày chia 3 lần, uống nóng.
Chữa bệnh viêm dạ dày thể Can Vị có khí trệ:
Sài hồ 12g, Hương phụ 12g, Bạch thược 12g, Bạch linh 12g, Cam thảo 4g, và Diên hồ 12g, Xuyên luyện tử 10g, Tô ngạnh, Chỉ xác đều 12g.
Trị bệnh sỏi tiết niệu thể khí trệ huyết ứ:
Đào nhân 12g, xuyên khung 12g, ngưu tất 12g, hoạt thạch 15g, kê nội kim 12g, trạch tả 12g, ô dược, xuyên luyện tử đều 9g, hồng hoa, đương quy, đông quỷ tử đều 12g, kim tiền thảo 30g; hải kim sa, xa tiền tử đều 15g; thạch vĩ 12g, cuối cùng là cam thảo 5g. Sắc uống đều trong 7 ngày, ngày 1 thang, chia 3 lần, mỗi lần 1 bát, uống ấm, trước hoặc sau ăn 1 giờ. Nếu các triệu chứng không thấy thuyên giảm thì phải đến bệnh viện để khám và điều trị.
Phân Biệt Cây Xoan Đào
Cần biết phân biệt với cây Xoan nhà, còn gọi Xoan ta, Xoan trắng trồng lấy gỗ (Melia azedarach) với loại xoan đào, loại quả của xoan đào không được sử dụng để bào chế thuốc.
Xoan đào khác xoan ta không nhiều nhưng ta có thể phân biệt dễ dàng, thứ nhất về hạt. Hạt xoan đào to hơn hạt xoan ta, cứng cáp hơn, có 5 nốt chấm xung quanh đầu hạt, còn hạt xoan ta, xoan tía thì các nốt chấm này không phân bố đều. Thân gỗ cây xoan đào xù xì hơn, thân xoan ta trơn, trượt.
Giống cây xoan đào 3 tháng tuổi nhìn hơi sẫm đỏ về thân cây – dễ dàng phân biệt với xoan ta, xoan thường. Quả xoan đào có thể ăn được còn cây xoan ta có độc nên quả không ăn được. Thân gỗ xoan đào xù xì hơn, còn thân xoan ta trơn, trượt.
Tổng kết
Dù cây Xoan hay quả Xoan đều có độc tính cao. Tuy nhiên, quả của cây thì vẫn còn chưa được biết tới như một vị thuốc khi biết cách bào chế. Bài viết này chỉ có giá trị để tham khảo. Nếu các bạn muốn sử dụng thuốc, bạn cần phải hỏi ý kiến của thầy thuốc điều trị.